دوران امام صادق( علیه السلام) به لحاظ سیاسى و فرهنگى از اهمیّت بسیارى برخوردار است، زیرا از یک سو دوران افول بنى‌امیه و ظهور عباسیان آغاز شده بود و درگیرى این دو خاندان فرصت ارزشمندى را در اختیار امام صادق( علیه السلام)گذاشت تا نهضت علمى خود را برای توانمند سازی جامعه شیعه را گسترش دهد و به کادرسازى و آماده‌سازى شیعیان آگاه و راسخ و استوار و متشرع بپردازد. روزگار صادق آل محمّد( علیه السلام)یکى از شکوفاترین اعصار حیات علمى مسلمانان است زیرا در سده دوم نهضت علمى جمع و تدوین حدیث که با همکارى و مساعدت عمر بن عبدالعزیز در شام و به همّت امام محمّد باقر ( علیه السلام) در مدینه آغاز شده بود، در این ایام با قوّت بیشترى تداوم یافت. سده دوم هجرى در زمینه شکوفایى انوار معرفت اسلامى و علوم گوناگون، دوره تدوین و شکل‌گیرى مکاتب گوناگون علمى و فکرى بود. در عصر امام صادق ( علیه السلام) مذاهب فقهى اهل سنت در حال شکل‌گیرى بود. مالک بن انس متوفى 179 ه . بنیانگذار مکتب فقهى مالکى، صاحب کتاب مُوَطّأ که از کهن‌ترین مجامیع حدیثى جهان اسلام است، با امام صادق( علیه السلام)متوفى 151 ه . صاحب کتاب السیرة‌النّبویه، اخبارى از امام صادق( علیه السلام) در سیره خود نقل کرده است. سفیان ثورى متوفى 161 ه . از بزرگان محدّثین و فقهاء، روایات بسیارى از آن حضرت بیان کرده است.

نهضت ترجمه علوم به زبان عربى مرحله مقدماتى را پشت سر گذارده بود. با ورود ایرانى‌ها به تشکیلات ادارى دستگاه خلافت عباسى به ویژه در دوران منصور، مرحله نخستین این نهضت شکل گرفت و برخى متون علمى و ادبى از زبان پهلوى و سانسکریت هندى به زبان عربى ترجمه شد. مثلا کتاب زیج شهریار به وسیله ابوالحسن على بن زیاد تمیمى و برخى آثار مانویان و دهریان و برخى کتب طبى و فلسفى و کلیله و دمنه به وسیله عبداللّه بن مقفع به عربى ترجمه شد. و ابن ابى‌العوجاء و یحیى بن زیاد و حَمّاد عَجْرَد در تأیید مذاهب مانوى کتبى تألیف کردند که موجب گسترش عقاید آنان در میان مسلمانان شده بود.

 

هنگامى که امام صادق ( علیه السلام) به امامت رسید حرکت علمى شیعه به همّت امام باقر( علیه السلام)در فرآیند توسعه و شکوفایى قرار گرفته بود. آن حضرت بر شالوده بنایى که پدرانشان بنیان گذارده بودند، نهضت علمى خود را پى‌ریزى کرد. حلقه‌هاى درسى گوناگون زیر نظر امام صادق( علیه السلام)در مسجدالنبى چنان گسترش یافت که اصحاب حدیث اسامى ثقات از راویان آن حضرت را بالغ بر 4 هزار تن نوشته‌اند.

امام صادق( علیه السلام)علاوه بر پاسخ‌گویى به شبهات پیروان دیگر مذاهب اسلامى، ناگزیر بود که به سئوالات و اشکالات مسیحیان، یهودیان، دهریان و مانویان پاسخ گوید. به همین سبب براى حفاظت و حراست فکرى و فرهنگى از اسلام و هویت اصیل تشیّع، یک نهضت بزرگ بى‌مانند آموزشى و پژوهشى در مدینه منوّره راه‌اندازى کرد که عناصر آن از تمامى فرق و مذاهب و از سرتاسر جهان اسلام به ویژه کوفه، به آموزش و تألیف و تحقیق مشغول بودند. نگاهى به فهرست آثار شاگردان آن خورشید درخشان دانش، این حقیقت را بر ما روشن مى‌سازد.

 

جعفر بن محمّد( علیه السلام)به پرورش شاگردان دانش‌پژوه اهتمام ویژه‌اى داشت. نوشته‌هاى شاگردان را تصحیح مى‌کرد و شاگردانش تألیفات خود را بر وى عرضه مى‌داشتند و آن حضرت تصحیح و یا تأیید مى‌نمود. آن گونه که عبیداللّه بن على حلبى کتاب خو د را به وى عرضه کرد و امام صادق( علیه السلام)آن را صحیح دانست. روش تدریس آن حضرت با شاگردانش به گونه‌اى بود که شکوفه‌هاى دانش در آنان جوانه بزند و دریچه‌هاى اجتهاد در آنان باز شود و در شاخه‌هاى علوم صاحب نظر شوند. وى دستور مى‌داد در مسجدالنبى حلقه فتوا تشکیل دهند و نظرات اجتهادى آنان را رد و یا تأیید مى‌کرد. براى تفهیم بهتر مسائل علمى به سئوال تأکید داشت و به شاگردانش مى‌فرمود: «بپرسید از من، پیش از آنکه مرا از دست بدهید».

وى شاگردانش را وامى‌داشت تا حلقه‌هاى گوناگون درسى برقرار کنند و براى ایجاد روح خودباورى و استقلال علمى و اعتماد به نفس در آنان، پاسخ به سئوالات علمى را به شاگردانش واگذار مى‌کرد و پاسخ‌هاى تکمیلى را با استدلال قوى به شاگردانش آموزش مى‌داد، آن گونه که ابوبصیر به آن حضرت گفت: «مردم مى‌گویند چرا نام على و اهل‌بیت : در قرآن نیامده است؟»

 

بدین سان آوازه علمى و نفوذ معنوى و روحانى امام صادق( علیه السلام) همه جا را فرا گرفت. علم حدیث، کلام، تاریخ، تفسیر، قرائت و فقه شکوفا شد. فقه آل محمّد( علیه السلام)تدوین گردید و بسیارى از ابواب فقه و احکام فقهى شیعه از سوى آن حضرت پایه‌گذارى شد، به همین سبب فقه شیعه امامى به فقه جعفرى مشهور گردید. مقام علمى امام صادق( علیه السلام)چنان بود که بسیارى از دانشمندان و محدّثان بزرگ اهل سنت همچون، مالک بن انس، ابوحنیفه و سفیان ثورى به محضر او مى‌آمدند و به جمع‌آورى و روایت حدیث مى‌پرداختند. چنانچه ابوحنیفه درباره وى گفت: «عالم‌تر از جعفر بن محمّد ( علیه السلام)ندیده‌ام» و مالک بن انس گفت : «هیچ چشمى ندیده و هیچ گوشى نشنیده و در خاطر هیچ کس خطور نکرده که در علم و فضل و ورع و عبادت، کسى بر جعفر بن محمّد( علیه السلام)مقدّم باشد». ابن خلّکان درباره آن حضرت مى‌نویسد: «مقام فضل جعفر صادق( علیه السلام)مشهورتر از آن است که حاجت به بیان باشد».

 

امام صادق( علیه السلام)در طول سى و چهار سال امامت طولانى خود ابواب علم را بر روى شاگردان و دانشمندان اسلامى گشود و مرجع دینى و علمى شیعیان گردید. وى با قدرت هرچه تمامتر نهضت بزرگ علمى برپا کرد و میراث عظیم و سترگى براى جهان اسلام و تشیّع باقى گذاشت. برخى از آثار آن حضرت عبارتند از :

1.روایات : از امام صادق( علیه السلام)هزاران روایت در کتب اربعه شیعه، صحاح ششگانه و کتب تاریخى و کلامى اهل سنت و تشیّع آمده است. شمار بسیار این روایات حکایت از عظمت نهضت علمى آن حضرت دارد.

 

2.نامه‌ها : نامه‌هاى آن حضرت به یارانش و از جمله آنها پاسخ به سئوالات احمد بن على نَجاشى والى اهواز مى‌باشد.

3.کتاب الامامه : این کتاب منسوب به امام جعفر صادق( علیه السلام) است.

4 .کتاب الفضایل : این کتاب نیز منسوب به امام صادق( علیه السلام)است.

5. رساله الاِهْلِیلجَه : این رساله را امام صادق( علیه السلام)بر رد ملحدین نگاشته و در اثبات صانع مى‌باشد. و آن را مفضل بن عمر روایت کرده است.

6. توحید مُفَضّل : این کتاب را امام صادق( علیه السلام) براى مُفَضَّل بن عُمر جُعْفى انشاء کردند. که شامل اثبات صانع و رد دیدگاه‌هاى مادیون و شگفتى‌هاى آفرینش است.

7 . رساله به یارانش : امام صادق( علیه السلام)این رساله را درباره مسائل دینى براى یارانش نگاشته است.

8 . رسائل جابر بن حیان : این رسائل را جابر بن حیّان شاگرد امام صادق( علیه السلام)درباره شیمى و کیمیا و علوم گوناگون از روى رسائل امام صادق( علیه السلام) نگاشت و داراى هزار ورق و شامل 500 رساله بود.

 

شاگردان امام صادق ( علیه السلام)

شکوفایى نهضت علمى امام صادق( علیه السلام)، طالبان علم و دانش را از اقصى نقاط عالم اسلام به ویژه از شهر کوفه به سوى آن حضرت کشاند. در منابع شمار شاگردان آن حضرت تا چهار هزار نفر ذکر شده ولى شیخ طوسى در رجال خود نام 3238 نفر از شاگردان امام صادق ( علیه السلام)را نام برده که دوازده نفر آنان از زنان مى‌باشند. از میان این شاگردان و اصحاب آن حضرت تعداد 180 نفرشان ایرانی بودند که بیشترآنان دارای آثار علمی بی شمار مثل هشام بن سالم جوزجانی و مومن الطاق از متکلمین بودند.بدین سان موفقیت امام صادق علیه السلام در مبارزه فرهنگی و سیاسی و اجتماعی با خلافت اموی و عباسی و مخالفان موجب تداوم و تغییر جریان فکری تشیع درطی 34 سال امامت روشن می گردد.

نوشته اصغر منتظرالقائم استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

قاضى نعمان،شرح الاخبار،الجزءالثالث،ص 291 ؛اسدحیدر،الامام الصادق والمذاهب الاربعه،الجزءالاول،ص 69 .

مسعودى،مروج الذهب،المجلدالرابع،ص 315 .

شیخ مفید،الارشاد،جلددوّم،ص 173 .

شیخ طوسى،الفهرست،صص 7 ، 73 ، 142 تا 256 .

نجاشى،رجال،ص 231 ،شماره 612 .

شیخ طوسى،الفهرست،ص 6 .

قاضى نعمان،شرحالاخبار،الجزءالرابع عشر،ص 292 .

کلینى،اصول کافى،جلددوم،ص 389 ؛پاسخ سئوال درفصل اول کتاب آمده است.

قاضى نعمان،شرحالاخبار،الجزءالرابع عشر،ص 299 .

ابن شهرآشوب،مناقب آل ابىطالب،الجزءالرابع،ص 275 .

ابن خلّکان،وفیات الاعیان،المجلدالاول،ص 327 .

نجاشى،رجال،ص 101 ،شماره 253 .

ابن ندیم،الفهرست،ص 366 .

نجّاشى،رجال،ص 416 ،شماره 1112 .

دائرةالمعارف تشیّع،جلددوم،ص 362 ،مقاله امام صادق( علیه السلام).

ابن خلّکان،وفیات الاعیان،المجلدالاول،ص 327 .

شیخ طوسى،رجال،صص 142 الى 342 .